«Μας μαθαίνουν πώς να μπαίνουμε στη φωτιά, αλλά όχι πώς να βγαίνουμε από την υπηρεσία.»
Το πυροσβεστικό επάγγελμα είναι δύσκολο και παράλληλα συναρπαστικό. Ο Πυροσβέστης από τη πρώτη μέρα της ανάληψης υπηρεσίας, δεν ξεκινά απλά μια απασχόληση, μπαίνει σε μια οικογένεια, σε μια καινούργια παράλληλη ζωή, ή οποία θα κρατήσει, θεού βοηθούντος και ασφαλιστικού επιτρέποντος, τρείς έως και τέσσερις και κάτι δεκαετίες. Όταν όμως έρχεται η ώρα της αποχώρησης, ο πυροσβεστικός υπάλληλος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια από τις πιο δύσκολες μεταβάσεις της ζωής τους: τη συνταξιοδότηση.
Από τη μια περατώνει έναν βαρύ εργασιακό κύκλο, απίστευτης έντασης, κινδύνου, διοικητικών και πολλές φορές δικαστικών επιπλοκών, απαλλάσσεται από ένα διαρκές στρες, και μια κόπωση που πολλές φορές τον φθάνει στην εξουθένωση.
Από την άλλη, μέσα σε λίγες ώρες από την κατάσταση της απόλυτης έντασης περνά στην απόλυτη «νηνεμία». Από τη μια στιγμή στην άλλη, περνά από το απόλυτο της δράσης στο απόλυτο της ησυχίας της αφυπηρέτησης.
Και ενώ η μετάβαση στον απομαχικό βίο σηματοδοτεί την παύση της σωματικής καταπόνησης, ψυχολογικής πίεσης, παράλληλα σηματοδοτεί και την απώλεια ταυτότητας και ρόλου.
Για το θέμα, μελέτες στην πατρίδα μας, δεν υπάρχουν, οπότε χρησιδανειζόματε από το εξωτερικό. Τα στοιχεία τα παίρνουμε από μια μελέτη του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αυστραλίας, μια έρευνα της Ψυχολογικής Εταιρείας του Μέριλαντ των ΗΠΑ, καθώς και μια έρευνα του εκπαιδευτικού οργανισμού των δημόσιων συνταξιοδοτικών ταμείων του Ιλινόις των ΗΠΑ.
Σε πολλές μαρτυρίες συνταξιούχων πυροσβεστών, αναδεικνύεται η αίσθηση της απογοήτευσης κατά την έξοδο από την υπηρεσία. Ένας από αυτούς περιέγραψε τη μέρα της αποχώρησής του ως εξής:
«Περίμενα κάτι πιο προσωπικό. Ένα αντίο, μια αναγνώριση, έστω δέκα λεπτά κουβέντας με συναδέλφους. Αντί γι’ αυτό, πήγα σε ένα γραφείο, υπέγραψα με μια υπάλληλο που δεν με ήξερε, μου έδωσε έναν φάκελο, κι αυτό ήταν. Ένιωσα ότι όλη η πορεία μου έκλεισε με έναν ψυχρό, τυπικό τρόπο.»
Πολλοί πυροσβέστες δεν φτάνουν καν στην κανονική ηλικία συνταξιοδότησης. Η σκληρή φύση της δουλειάς οδηγεί αρκετούς σε πρόωρη ιατρική συνταξιοδότηση. Οι τραυματισμοί, τα μυοσκελετικά προβλήματα, αλλά και η χρόνια έκθεση σε τοξικές ουσίες αυξάνουν σημαντικά τους κινδύνους για προβλήματα υγείας.
Επιπλέον, η ψυχική υγεία αποτελεί μια ιδιαίτερη πρόκληση. Το μετατραυματικό στρες (PTSD), η κατάθλιψη και το άγχος εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στους πυροσβέστες, ακόμη και μετά την αποχώρηση. Οι έρευνες δείχνουν ότι η απότομη διακοπή του ρυθμού εργασίας και της καθημερινής δράσης μπορεί να οδηγήσει σε αίσθημα κενού και απομόνωσης.
Σύμφωνα με τις μελέτες, το ζήτημα της οικονομικής προετοιμασίας για τη σύνταξη αποτελεί κυρίαρχη ανησυχία. Οι περισσότεροι συνταξιούχοι δηλώνουν ότι οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι περιορισμένες, δύσκολες στην κατανόηση και συχνά απρόσιτες για όσους υπηρετούν σε απομακρυσμένες περιοχές.
Πολλοί ανέφεραν ότι τα υπάρχοντα σεμινάρια συνταξιοδότησης είναι υπερβολικά τεχνικά, με γλώσσα δυσνόητη. «Ήταν σαν να άκουγα μια ξένη γλώσσα», είπε χαρακτηριστικά ένας συνταξιούχος για ένα σεμινάριο ασφαλιστικού ταμείου.
Οι έρευνες προτείνουν πιο προσιτές και εξατομικευμένες λύσεις, όπως διαδικτυακά σεμινάρια, απλουστευμένα εγχειρίδια και πρόσβαση σε πιστοποιημένους οικονομικούς συμβούλους. Η οικονομική ασφάλεια αποτελεί βασικό θεμέλιο για μια ήρεμη συνταξιοδότηση.
Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται η εφαρμογή τακτικών σωματικών και ψυχικών ελέγχων για όσους πλησιάζουν στη συνταξιοδότηση. Ένα συντριπτικό ποσοστό πυροσβεστών βρήκε πολύ χρήσιμη την ιδέα της καθιέρωσης ελέγχων υγείας πριν την αποχώρηση.
«Ο τελευταίος συνάδελφος που αποχαιρέτησα, έζησε μόνο δύο χρόνια μετά τη σύνταξη. Αν είχε γίνει ένας έλεγχος, ίσως να είχε εντοπιστεί κάτι έγκαιρα», είπε χαρακτηριστικά ένας συμμετέχων σε έρευνα.
Η πρόληψη δεν είναι μόνο θέμα ατομικής υγείας. Η συλλογή δεδομένων από τέτοιους ελέγχους θα μπορούσε να βοηθήσει τον οργανισμό να κατανοήσει καλύτερα τα μοτίβα και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι πυροσβέστες, ώστε να σχεδιαστούν πιο στοχευμένα προγράμματα υποστήριξης.
Η αποχώρηση από την υπηρεσία συχνά οδηγεί σε αίσθημα απομόνωσης. Οι πυροσβέστες χάνουν την καθημερινή επαφή με τους συναδέλφους τους, το αίσθημα ομάδας, αλλά και τον σκοπό που έδινε νόημα στη ζωή τους. Γι’ αυτό πολλές μελέτες υπογραμμίζουν την ανάγκη δημιουργίας δικτύων υποστήριξης:
Ομάδες συναδέλφων (peer support groups), όπου οι συνταξιούχοι μπορούν να μοιραστούν εμπειρίες.
Προγράμματα μέντορινγκ, όπου συνταξιούχοι βοηθούν νεότερους συναδέλφους.
Συμβουλευτικές υπηρεσίες, με εστίαση στην ψυχική υγεία και την προσαρμογή.
Η διατήρηση της σύνδεσης με την πυροσβεστική οικογένεια βοηθάει στην ομαλή προσαρμογή.
Μια ενδιαφέρουσα πρόταση που αναδείχθηκε στις μελέτες είναι η «σταδιακή συνταξιοδότηση». Οι πυροσβέστες θα μπορούσαν να αποχωρούν σταδιακά από τα επιχειρησιακά καθήκοντα, αναλαμβάνοντας διοικητικούς ή εκπαιδευτικούς ρόλους. Με αυτόν τον τρόπο, παραμένουν ενεργοί, μεταφέρουν την εμπειρία τους και προσαρμόζονται πιο ομαλά στη νέα τους πραγματικότητα.
Οι ίδιες οι μαρτυρίες είναι αποκαλυπτικές:
«Αν δεν υπήρχε η δουλειά, δεν ξέρω ποιος θα ήμουν. Τώρα που έφυγα, ψάχνω ξανά τον εαυτό μου.»
«Μας μαθαίνουν πώς να μπαίνουμε στη φωτιά, αλλά όχι πώς να βγαίνουμε από την υπηρεσία.»
Αυτές οι φράσεις συμπυκνώνουν το βίωμα της μετάβασης: την ανάγκη για καθοδήγηση, αναγνώριση και στήριξη.
Στην σχετική έρευνα για την αξιολόγηση της ψυχολογικής λειτουργίας των συνταξιούχων πυροσβεστών που συνέταξε η Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία του Ιλινόις, μελετήθηκε ένα δείγμα 315 συνταξιούχων.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι πυροσβέστες υποφέρουν από συμπτώματα ψυχικής υγείας που σχετίζονται με ψυχολογικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη και η διαταραχή μετατραυματικού στρες, σε υψηλότερα ποσοστά από τους αντίστοιχους πυροσβέστες στον γενικό πληθυσμό.
Επιπλέον, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι παράγοντες όπως η ηλικία, η διάρκεια της ενεργού υπηρεσίας και η διάρκεια της συνταξιοδότησης, συσχετίζονται σημαντικά με τη συνολική ψυχολογική λειτουργία.
Τέλος, τα αποτελέσματα υπέδειξαν ότι η σαφήνεια της αυτοαντίληψης μεσολαβεί και μετριάζει τη συσχέτιση μεταξύ της συνολικής ψυχολογικής λειτουργίας και προσωπικών παραγόντων, όπως τα καθημερινά επίπεδα πόνου, τα συναισθήματα οικονομικής σταθερότητας και η πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή υγειονομική περίθαλψη.
Προφανώς ένας από τους παράγοντες ψυχολογικής ανάκαμψης, ειδικά των νέων συνταξιούχων είναι η εκ νέου απασχόληση.
Η έρευνα του Οργανισμού των Δημόσιων Συνταξιοδοτικών Ταμείων του Ιλινόις δείχνει ότι η πλειοψηφία των επαγγελματιών πυρόσβεσης και αστυνομικών στο Ιλινόις συνεχίζουν να εργάζονται σε μια ποικιλία επαγγελμάτων μετά τη συνταξιοδότησή τους. Η έρευνα που διεξήχθη κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα του 2020, μέτρησε πόσοι από αυτούς εργάζονται μετά τη συνταξιοδότησή τους, τα είδη των εργασιών που αναλαμβάνουν και το πόσο ικανοποιημένοι είναι με την εργασία τους μετά τη συνταξιοδότηση.
Συνολικά 252 συνταξιούχοι πυροσβέστες συμμετείχαν στην έρευνα, η οποία έδειξε ότι το 74% των συνταξιούχων πυροσβεστών συνέχισαν να εργάζονται ή άρχισαν να εργάζονται ξανά μετά τη συνταξιοδότηση. Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες στην έρευνα ανέφεραν ότι έχουν λάβει ειδικές εκπαιδεύσεις και εμπειρίες στην πυροσβεστική σταδιοδρομία τους, οι οποίες τους βοήθησαν να επιτύχουν στην μετά τη συνταξιοδότησή τους σταδιοδρομία.
Η συντριπτική πλειοψηφία όσων συμμετείχαν στην έρευνα θεώρησαν την μετά τη συνταξιοδότησή τους σταδιοδρομία τους επιτυχημένη τόσο οικονομικά όσο και από άποψη προσωπικής ολοκλήρωσης.
Η μετάβαση από την ενεργό υπηρεσία στη συνταξιοδότηση για τους πυροσβέστες είναι μια σύνθετη διαδικασία, που επηρεάζει όχι μόνο την οικονομική τους ασφάλεια, αλλά και την ψυχική τους ισορροπία, την κοινωνική τους ζωή και την αίσθηση του εαυτού τους.
Επίλογος
Ενας συνταξιούχος Πυροσβέστης που συμμετείχε στην έρευνα του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αυστραλίας χαρακτηριστικά δήλωσε απευθυνόμενος στους εν ενεργεία συναδέλφους:
«Ακόμα και μόνο ένα τηλεφώνημα για να δουν πώς τα πας, ή περνάω από εκεί, να έρθω για έναν καφέ. Αυτό θα είχε μεγάλη αξία, είμαι σίγουρος. Δηλαδή το άλλο όφελος θα ήταν ότι αν πας για έναν καφέ, μπορείς να αντιληφθείς πώς τα πάνε οι συνταξιούχοι στην πραγματικότητα και μπορεί να δεις πράγματα στον νέο τρόπο ζωής τους που οι ίδιοι δεν έχουν ακόμη συνειδητοποιήσει».
Η συνταξιοδότηση δεν πρέπει να είναι μια ψυχρή έξοδος, αλλά μια νέα αρχή, με στήριξη, αναγνώριση και προοπτική.